Historia WCh UW

Historia Wydziału Chemii UW i jego siedziby

Historia warszawskiej chemii akademickiej ma swój początek w powstałej w 1809 roku Szkole Lekarskiej, zwanej wówczas także Wydziałem Akademicko-Lekarskim. W utworzonym w 1816 roku Królewskim Uniwersytecie Warszawskim stał się on Wydziałem Lekarskim. Statut Uniwersytetu z 1818 roku lokował chemię na Wydziale Umiejętności Filozoficznych w Oddziale III – Nauk Przyrodniczych. Ówcześni słuchacze, nazywano ich uczniami, studiowali chemię z aplikacjami wykładaną przez prof. Adama Maksymiliana Kitajewskiego. Warto dodać, że wykłady i ćwiczenia z chemii były także obowiązkowe dla przyszłych medyków, farmaceutów, a także studentów Wydziału Prawa i Administracji.

Zmienne nastawienie zaborcy do Uczelni odbijało się także na rozwoju chemii. Po zamknięciu Uniwersytetu była ona wykładana w kolejnych uczelniach: Szkole Farmaceutycznej, Akademii Medyko-Chirurgicznej, Szkole Głównej oraz w powstałym w 1869 roku, zrusyfikowanym Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Wydarzenia pierwszej wojny światowej doprowadziły do reaktywowania w 1915 roku Uniwersytetu Warszawskiego, wtedy jeszcze pod zarządem niemieckim. Przekształcenie go w polski Uniwersytet miało miejsce w roku 1918. Chemia w tamtym czasie była wykładana na Wydziale Filozoficznym. Jego podział nastąpił w 1927 roku, w wyniku tego powstały dwa wydziały: Humanistyczny i Matematyczno-Przyrodniczy. Chemicy prowadzili wtedy badania i zajęcia dydaktyczne w ramach Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, z niego w 1951 roku wyłonił się Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii. Po czterech latach, w roku 1955, kolejny podział pozwolił na utworzenie Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego.

Rosnąca liczba studentów Uniwersytetu, w tym także chemików, doprowadziła do sytuacji, w której mury Uczelni, zlokalizowanej w tamtym czasie w większości przy ul. Krakowskie Przedmieście, okazały się za ciasne. Rozbudowa Uniwersytetu stała się palącą koniecznością, jej wynikiem było wybudowanie w dzielnicy Ochota opisanego dalej Gmachu Chemii. Nim mógł on zacząć służyć społeczności Uniwersytetu, musiała się jeszcze skończyć druga wojna światowa. Historia Gmachu zaczęła się w 1934 roku, kiedy to Uczelnia otrzymała działkę o powierzchni 13.526 m², położoną u zbiegu ulic Wawelskiej i Pasteura. Działka ta miała hipoteczny adres Wawelska 17 i sąsiadowała z istniejącym już wtedy Instytutem Radowym. Na wskazanym wtedy miejscu wybudowano Gmach Chemii, nie była to jednak pierwsza z rozważanych lokalizacji. Jeszcze w 1919 roku powstał zamiar przekazania Uniwersytetowi Warszawskiemu części terenów Pola Mokotowskiego, zajmowanego wtedy przez – jak mawiano – pole wzlotów. W grudniu 1922 roku architekt Tadeusz Zieliński opracował projekt miasteczka akademickiego, ówczesny plan w dużym stopniu został zrealizowany dopiero w drugiej połowie ubiegłego wieku jako dzisiejszy Kampus Ochota. W 1924 roku był już wytyczony odpowiedni teren, kryzys finansowy w kraju w latach 1928-1929 uniemożliwił jednak rozpoczęcie budowy, w tamtym czasie powstał jedynie Dom Akademicki przy placu Narutowicza. Dzięki zabiegom wielu osób, wśród których należy wymienić Rektora Uniwersytetu Warszawskiego – profesora Stefana Pieńkowskiego, profesorów Uniwersytetu: Kazimierza Jabłczyńskiego, Wiktora Lampego i Mieczysława Centnerszwera, profesora Politechniki Warszawskiej – architekta Aleksandra Bojemskiego, a także życzliwemu poparciu profesorów chemii: Prezydenta R.P. Ignacego Mościckiego i Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wojciecha Świętosławskiego oraz wicepremiera, inżyniera chemika Eugeniusza Kwiatkowskiego, dnia 19 września 1935 roku rozpoczęła się budowa Gmachu Chemii. Warto zwrócić uwagę, że wykopy wykonano zgodnie z pierwotnym planem, który w 1936 roku zmieniono, rozkładając budowę Gmachu na dwa etapy. W konsekwencji powstał budynek mniejszy, niesięgający ulicy Wawelskiej ani ulicy Ilii Miecznikowa. Poza dobudowanym w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku fragmentem budynku, nie udało się zrealizować oryginalnych planów z 1935 roku. Prace posuwały się szybko: kamień węgielny został położony przez Prezydenta R.P. Ignacego Mościckiego 29 maja 1936 roku, a już 23 czerwca 1939 roku miały miejsce uroczystości poświęcenia budynku i oddania go do użytku. Niestety niedługo można się było cieszyć wspaniałym Gmachem. Na początku września 1939 roku o jego południową ścianę oparty był skraj obrony Warszawy. Od pierwszych dni okupacji Niemcy rozpoczęli rabunek wyposażenia, mebli i aparatury naukowej. Budynek stał się rezerwowym lazaretem, w którym w maju 1941 roku urządzono szpital polowy Wehrmachtu z tysiącem łóżek, wiązało się to z mającą się niebawem rozpocząć wojną niemiecko-sowiecką. Ranni żołnierze byli dowożeni z dworców kolejowych do szpitala przy ul. Pasteura linią tramwajową wybudowaną na żądanie Niemców. Wojenne losy Gmachu są stosunkowo mało znane, bardziej widoczna była po wojnie dewastacja pomieszczeń przez okupanta. W czasie Powstania Warszawskiego Gmach Chemii ucierpiał niewiele, szpital ewakuowano w końcu lipca 1944 roku, nieliczna zaś załoga Wehrmachtu, której część obsadziła po wybuchu Powstania Instytut Radowy, nie budziła zainteresowania powstańców krótko walczącej Ochoty. Okupanci przed opuszczeniem Gmachu na przełomie lat 1944/45 wysadzili część budynku. Niemal od pierwszych dni po wyzwoleniu rozpoczęły się zabiegi o odbudowę Gmachu Chemii i uruchomienie w nim zajęć dla powojennego rocznika studentów (pierwszych od wybudowania Gmachu!). W skutek wojny można to było zrobić dopiero po sześciu latach od uroczystego otwarcia. Ówczesna rzeczywistość okazała się jednak ponownie nieprzychylna. Z braku innej lokalizacji, oraz przez fakt, że w czasie okupacji był w Gmachu Chemii niemiecki lazaret, zainteresowało się tym budynkiem Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego i chciało utworzyć w nim szpital. Przekonanie urzędników, że niecelowym byłoby zmienianie pierwotnego przeznaczenia Gmachu, który od początku budowany był z myślą o chemii, wymagało wielu zabiegów i wyjaśnień. Argumentowano, że profesorowie i architekci odbywali przed wojną specjalne podróże do krajów zachodnich by znaleźć tam najlepsze wzorce budownictwa tego typu. Ponadto zastosowano przecież specjalne materiały budowlane i wyposażenie w tym celu, by powstał nowoczesny Gmach Chemii, który swoją ówczesną doskonałość zachował przez wiele jeszcze lat. Solidne mury i sprawne instalacje nadal pozwalają na modernizacje i dostosowywanie go do współczesnych potrzeb. Ostatecznie, pod koniec lipca 1945 roku Gmach Chemii został przyznany Uniwersytetowi Warszawskiemu. Rozpoczęła się odbudowa zniszczonych pomieszczeń, uzupełnianie stolarki okiennej i drzwiowej, która w dużym stopniu stała się łupem miejscowych szabrowników. Kradzieże zdarzały się zresztą nawet mimo obecności uzbrojonych wartowników. Wielkie zasługi dla remontu i odbudowy Gmachu Chemii miał profesor Wiktor Kemula, który jako wieloletni gospodarz z wielkim talentem organizacyjnym zabiegał o fundusze na niezbędne prace. W końcu 1951 roku zakończono odbudowę wysadzonej części Gmachu. W międzyczasie przez czynne już sale i laboratoria przeszło kilka roczników studentów Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. W murach Gmachu przez wiele lat znajdowały też schronienie zakłady naukowe Wydziału Geologii.

W październiku 1955 roku rozpoczął działalność pierwszy w Polsce, samodzielny Wydział Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Jego siedzibą stał się Gmach Chemii przy ul. Ludwika Pasteura 1. Wielokrotnie podejmowane próby rozbudowy Gmachu Chemii wg przedwojennego planu (drugi etap budowy) zakończyły się bardzo skromnie. W 1964 roku udało się jedynie oddać do użytku fragment, będący przedłużeniem głównego traktu Gmachu. Nigdy nie powstaną skrzydła od strony ulicy Wawelskiej, a podobny los czeka prawdopodobnie skrzydła od strony południowej.

Wybudowanie oraz wyposażenie dla nowego budynku z przeznaczeniem go na potrzeby badań różnych związków promieniotwórczych było tematem obrad Rady Wydziału w połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Optymistyczne założenia przewidywały rozpoczęcie użytkowania budynku już w 1959 roku, w rzeczywistości nastąpiło to dopiero w roku 1965. Radiochemia jest zlokalizowana przy ul. Żwirki i Wigury.

W 2010 roku zaczęły się prace nad pierwszym etapem budowy Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych. Drugi etap zakończono w roku 2014. Siedzibą Centrum jest budynek połączony nadziemnym przejściem z Wydziałem Biologii UW, a Radiochemia, należąca do Wydziału Chemii UW, została w swoisty sposób wbudowana w tę siedzibę. Centrum jest wspólnym przedsięwzięciem tych dwóch uniwersyteckich Wydziałów.

Warto tu przypomnieć, że plan dzielnicy uniwersyteckiej w tym miejscu wykreślono już w końcu 1922 roku. Pierwszą budowlą powstałą na terenie dzisiejszego Kampusu Ochota jest Gmach Chemii, jego budowę rozpoczęto w 1935 roku.

Mury Wydziału Chemii opuściło dotychczas kilka tysięcy absolwentów, wypromowano znaczącą liczbę doktorów, a swe stopnie i tytuły naukowe otrzymało liczne grono badaczy i uczonych.

Aktualizacja: maj 2017 r.

opracował dr Zbigniew Wielogórski

---

„Warszawska chemia uniwersytecka w fotografii 1918-2011”
Książkę można zakupić w Bibliotece Wydziału Chemii UW.
Cena za 1 egzemplarz: 15 zł.